بیماری هلندی به وضعیتی گفته می‌شود که در آن بـه دنبـال کـشف یـک منبـع طبیعی همچون نفت و در نتیجه افزایش عواید ارزی حاصل از آن، نرخ ارز واقعـی افـزایش و عملکرد صادرات آن کشور کاهش می‌یابد.
احتمالا با قیمت نفت و تحولات آن تا حدودی آشنا باشید. دلایل زیادی وجود دارد که می‌تواند موجب افزایش قیمت نفت و حتی جهش آن شود. این مساله برای کشورهای صادرکننده نفت هم اهمیت زیادی پیدا می‌کند. اما این افزایش شدید خوب است یا بد؟ واقعیت این است که شوک‌های نفتی برای کشورهای صادرکننده نفت می‌تواند همانند یک شمشیر دو لبه عمل کند. با افزایش قیمت نفت و درآمدهای نفتی، درآمدهای ارزی یک کشور هم افزایش می‌یابد. در این حالت، رشد اقتصادی آن کشور افزایش می‌یابد و با بالا رفتن درآمد مردم، موجب بالا رفتن استاندارد سطح زندگی آنان می‌شود. اما از طرفی دیگر، این اتفاق می‌تواند توازن بخش‌های اقتصادی مختلف در یک کشور را مختل کند. در ادامه توضیح می‌دهیم که بیماری هلندی چیست و چطور می‌تواند آثار منفی اقتصادی به دنبال داشته باشد.
بیماری هلندی چیست؟
اصطلاح بیماری هلندی برای اولین بار در مجله اکونومیست لندن در نوامبر ۱۹۷۷ مطرح شد و در واقع عنوان مقاله‌ای بود که در آن تأثیر درآمدهای ارزی حاصل از کشف و صـادرات گاز طبیعی در هلند بـر اقتـصاد ایـن کـشور بررسـی شـده بود. به دنبال کشف گاز طبیعی در هلند، ایـن کـشور کـه واردکننـده سـنتی گـاز بـود بـه صادرکننده آن تبدیل شد. در نتیجه، عواید ارزی خارجی هنگفتی نصیب کشور هلند شد و در نتیجه این رخداد، قیمت‌ها و نـرخ ارز واقعی افزایش پیدا کرد. در نتیجه، تولیدکنندگان و صادرکنندگان هلندی قدرت رقابت پذیری خود را از دست دادند و سهم تولیدشان از بازار جهانی کاهش یافت. رشد اقتصادی در این کـشور، پس از این اتفاقات بـه شـدت کـاهش پیدا کرد.
بنابراین بیماری هلندی به وضعیتی گفته می‌شود که در آن بـه دنبـال کـشف یـک منبـع طبیعی همچون نفت و در نتیجه افزایش عواید ارزی حاصل از آن، نرخ ارز واقعی افـزایش و صادرات آن کشور کاهش یابد. کم و کیـف بیمـاری هلنـدی و تبعـات آن بـر عملکرد اقتصادی و سیاسی کشورها به ساختار اقتصاد، کیفیت و ساختار حکومت و نیز کیفیت نهادهای آن هم بستگی دارد.
اقتـصاد کشورهایی که از نظر منابع طبیعی غنی هسـتند، به طور متوسط آهسته‌تر از اقتصادهایی رشد کـرده اسـت کـه از نظـر منـابع طبیعـی فقیـر بوده‌اند. برای مثال، کشورهایی مثل ایران، نیجریه، ونزوئلا، آنگولا و اکـوادور در چند دهه اخیر، عملکرد ضعیفی را تجربه کـرده انـد، در حـالی کـه کشورهای آسیایی که از نظر منابع طبیعی فقیرتر بوده‌اند، از رشـد سـریع اقتـصادی برخـوردار شده‌اند. البته نمی‌خواهیم همه علت‌های افت و کمبود در توسعه را به گردن منابع طبیعی بیندازیم.
تاثیر بیماری هلندی بر اقتصاد
همانگونه که ذکر شد بیماری هلندی باعث افزایش ورود ارز ناشی از فروش منابع طبیعی همچون نفت و گاز خواهد شد. این ارزآوری به خودی خود برای اقتصاد مضر نیست بلکه در بسیاری از کشورها موجب افزایش رفاه و قدرت اقتصادی مردم آن جامعه شده است. پس مشکل کجاست؟ مشکل اصلی که در این رابطه وجود دارد این است که سیاست گذاران اقتصادی بعد از ورود انبوهی از دلارهای حاصل از فروش نفت و گاز و یا سایر منابع طبیعی، دیگر به فکر ارزآوری از طریق صادرات محصولات صنعتی نیستند و دچار توهم رشد اقتصادی می‌شوند. به این صورت که با در اختیار داشتن منابع بزرگ ارزی و تسعیر این مقدار به پول رایج کشور باعث افزایش تقاضا در این جامعه خواهد شد.
این افزایش تقاضا در مرحله اول باعث افزایش قیمت کالاهای مصرفی در جامعه خواهد شد، اما دولت به دلیل در اختیار داشتن منابع ارزی بزرگ برای جبران تقاضای مازاد در فضای اقتصادی شروع به واردات گسترده خواهد کرد و تا حدودی می‌تواند قیمت کالاهای مصرفی را کنترل کند و عرضه و تقاضا را به تعادل برساند.
اما مشکل اصلی بر کالاهایی است که امکان واردات آنها از طریق ارزهای نفتی و گازی ممکن نیست. مواردی مانند مسکن! مگر می‌شود زمین را وارد کرد؟ خیر.
با افزایش قدرت خرج کردن مردم از طریق تسعیر دلارهای نفتی علاوه بر کالاهای مصرفی، برای مسکن و زمین نیز تقاضای مازاد شکل می‌گیرد. کالاهای مصرفی را شاید بتوان از طریق واردات تامین کرد اما مسکن را نمی توان تامین کرد، زیرا قابل واردات نیست پس در کشوری که بیماری هلندی وجود دارد قیمت مسکن با شیب زیادی شروع به افزایش می‌کند.
تاثیر مخرب دیگری که بیماری هلندی دارد، این است که به دلیل بی توجهی به صنعت این بخش مهم و حیاتی کشور ازبین خواهد رفت. چرا؟ چون دولت با امید اینکه دلار های نفتی وجود دارند و هرگاه لازم باشد واردات انجام دهد. دوم اینکه چون ارز زیادی در جامعه تزریق می‌شود ارز داخلی را تقویت می‌کند و کالاهای وارداتی ارزان قیمت تر از کالاهای تولید داخل خواهد بود. این موضوع ممکن است در کوتاه‌مدت مردم را خوشحال کند و رفاه آنها را بالاتر ببرد، اما در بلندمدت آسیب‌های اقتصادی در پی خواهد داشت.
بیماری هلندی درایران
بیماری هلندی تقریبا از دهه‌ی ۵۰ شمسی بر اقتصاد ایران حاکم بوده است. در سال ۱۳۵۲ که اولین شوک نفتی به وقوع پیوست، قیمت نفت در یک بازه کوتاه بسیار بالا رفت و باعث بروز بیماری هلندی در اقتصاد ایران گردید. در سال‌های ابتدایی دهه ۵۰ شمسی، بالاترین درآمدهای نفتی ایران به یک باره افزایش یافت و به تبع آن هزینه‌های دولت نیز بالا رفت. سرازیر شدن این درآمدها به جامعه باعث شد تقاضای مازاد در ایران شکل بگیرد. اقتصاد ایران توانایی این مازاد تقاضا را نداشت و باعث بروز تورم در آن سال‌ها شد.
در دهه ۹۰ نیز این اتفاق در اقتصاد ایران کاملا مشهود بود. در سال‌های ۹۰ و ۹۱ بار دیگر شوک نفتی بر جهان وارد گردید که در آن زمان به دلیل کمتربودن تحریم‌ها دلارهای نفتی به آسانی وارد کشور می‌شد. همین موضوع باعث رشد قیمت مسکن در ایران در آن سال‌ها هم شد.
جمع‌بندی
بیماری هلندی در اثر شوک‌های نفتی به وجود می آید و باعث افزایش تقاضای کالاها و خدمات در کشورهای صادر کننده نفت و تورم در آنها می‌شود. این تقاضاهای مازاد اگر برای کالاهای مصرفی پیش بیایند، با واردات رفع می‌شوند و افزایش قیمت آنها دست کم در کوتاه مدت قابل کاهش است. اما، بخش‌های غیرقابل مبادله مانند مسکن و ملک، به دلیل اینکه نمی‌توان آنها را از کشوری وارد کرد، دچار شوک قیمتی خواهند شد. یکی از دلایل رشد قیمت مسکن در ایران در طول زمان همین مساله است.
10 دقیقه
