رانت چیست ؟

تعریف رانت

رانت در لغت به معنای بهره مالکانه، کرایه و اجاره آمده است و در واقع درآمدی است که از مواهب طبیعی به دست می‌آید.

به بیان دیگر، رانت جویی فرآیندی است که طی آن یک فرد، نهاد یا گروه صاحب اطلاعات، فرصت‌ها و امتیازهایی شود که دیگران از آن بی‌بهره‌اند و با تصاحب این فرصت‌ها به سرمایه‌های مالی و موقعیت‌های ممتاز سیاسی، فرهنگی و اجتماعی دست یابند. 

در این مفهوم از رانت نوعی ارتکاب به فساد نهفته است و این استفاده آگاهانه‌ای از امتیازات ویژه‌ای است که دیگران در شرایط مساوی از آن بهره‌ای ندارند.
از دیدگاه دیگر ، رانت درآمد ناشی از اشتغال یا مالکیت چیزی است بدون آنکه مالک برای دریافت این درآمد کمکی به تولید کرده باشد به این معنا که کسب این گزینه ، تأثیری بر ظرفیت تولید در جامعه ندارد.

باید بیان کرد که رانت درآمدی خارج از عرصه فعالیت‌های مولد اقتصادی است که به لحاظ مفهومی امکان سرایت به حوزه‌های دیگر را دارد. رانت جویی نیز عبارت است از جستجو برای دست یافتن به این درآمد مازاد.

انواع رانت

•  رانت اقتصادی

نخستین کسی که در رابطه با رانت اقتصادی مطالبی ارائه نمود، دیوید ریکاردو بود که ضمن تحلیل اقتصادی خود به نوعی بی عدالتی در میزان سود برای تولیدکنندگان محصولات کشاورزی پی‌برد و سود غیرعادلانه‌ای را که نصیب برخی از آن‌ها می‌شد، رانت نامید. 

اما به طورکلی رانت‌های اقتصادی ناشی از برخی عوامل اقتصادی مانند منابع طبیعی، محدودیت‌های بازرگانی، سیاست‌های حمایتی ، کنترل قیمت‌ها ، چندگانگی نرخ ارز ، تخصیص سهمیه‌های ارزی و نحوه توزیع بودجه و اعتبارات دولتی است.

• رانت سیاسی

شکل گیری رانت سیاسی یکی از پیامدهای فساد سیاسی در هر جامعه است و هرگاه دولت و احزاب قدرتمند سیاسی که توزیع و تصمیم گیری درخصوص منابع ثروت و قدرت را در اختیار دارند در انجام این کار بین افراد و گروه های مختلف جامعه تبعیض قائل شوند، رانت شکل گرفته است. 

در واقع در رانت سیاسی، اراده افراد بانفوذ‌ به این قرار گرفته است که با خارج کردن رقبا از میدان، امتیازی را به یک فرد یا گروه خاص بدهند.

• رانت اجتماعی

برخورداری از برخی امتیازات ویژه که خارج از صلاحیت‌های فردی و شایستگی‌های ذاتی برخی، نصیب آنها می‌شود، رانت اجتماعی نام دارد. این رانت حاکی از برخورداری افراد یا گروه‌ها از امتیازات خاص اجتماعی است که استحقاق آن را ندارند و منجر به انباشت ثروت نزد عده‌ای معدود از افراد جامعه می‌شوند. 

برخورداری از رانت اجتماعی به اشکال مختلف صورت می‌گیرد. گاهی افراد با استفاده از موقعیت شغلی خود از فرصت‌هایی برخوردار می‌شوند،گاهی روابط خویشاوندی یا قرارگرفتن در یک تشکل یا گروه خاص یا گاهی اعمال نفوذ سیاسی در تصویب برخی قوانین که شمول عام دارند باعث می‌شود برای عده‌ای رانت‌های اجتماعی پدید آید مانند احداث جاده، کارخانه، سد و موارد دیگر که منجر به افزایش قیمت زمین عده‌ای دیگر می‌شود.

• رانت اطلاعاتی

دست‌یابی زودهنگام و انحصاری به اطلاعات اقتصادی در زمینه سیاست‌های بازرگانی، پولی، ارزی، بازار سهام ، امور مالی وطرح‌های عمرانی منشا یکی از مهم‌ترین انواع رانت به نام رانت اطلاعاتی است.

 به این ترتیب که عده‌ای از افراد با به دست آوردن زودرس اطلاعات مختلف می‌توانند تغییرات قریب‌الوقوع در قوانین و مقررات ، سیاست‌ها و تصمیم گیری‌های جدید، اصلاحات در محدوده‌ها و نقشه‌های جامع شهری را فهمیده و از این اطلاعات درجهت منافع شخصی خود استفاده کنند و به ثروت‌های هنگفتی دست یابند. این دستیابی زیرکانه به اطلاعات صحیح خود موجب شکل گیری رقابت ناسالم اقتصادی در بازار سرمایه می‌شود.